read in English

door Betty de Hart, hoofdonderzoeker Euromix, 2 april 2021

Inleiding

In de aanloop van de Nederlandse verkiezingen op 17 Maart 2021, waaraan vier vrouwelijke partijleiders deelnamen, voerden Nederlandse media een discussie over het seksisme en de haatberichten waarmee deze vrouwen te maken kregen op sociale media. De aanleiding daartoe was een onderzoek gepubliceerd door opinieblad De Groene Amsterdammer over het grote aantal haatberichten dat vrouwelijke politici krijgen.  De Groene concludeerde dat vrouwelijke meer dan mannelijke politici op zeer persoonlijke manieren warden aangevallen: met commentaar op hun sekse, hun uiterlijk en de jurken die ze dragen, en op hun gezin.¹

Sigrid Kaag, leider van D66, ontving de meeste haatberichten; een vijfde van de reacties die ze kreeg was gecategoriseerd als haatbericht en seksistisch.⁴  Aan de andere kant ontvingen ze ook veel steun en beiden werden gekozen en zijn nu kamerlid.

Dit blog richt zich echter op Sigrid Kaag, om te verkennen hoe de aanvallen op haar kunnen worden verklaard uit haar gemengde huwelijk en gezin. Met name wordt de vraag onderzocht hoe deze aanvallen kunnen worden verklaard uit de obsessie met witte vrouwen in gemengde relaties, met name wanneer de partner moslim is.

Nederlandse media over het gemengde gezin van Sigrid Kaag  

Kaag werd de politiek leider van D66 in 2020, zes maanden voordat de verkiezingen plaatsvonden. Tijdens de campagne, die resulteerde in een winst van vier zetels, presenteerde Kaag zich als ‘een nieuw type leider’: positief, progressief, en inclusief. Ze deinsde er niet voor terug om zich uit te spreken over racisme, bijvoorbeeld tijdens de Black Lives Matter protesten, en tegen seksisme. Op Internationale Vrouwendag, bijvoorbeeld, uitte ze publiekelijk kritiek op premier Mark Rutte omdat hij vrouwelijke ministers vaker zou interrumperen dan mannelijke ministers tijdens kabinetsbijeenkomsten.⁵ Als ze sprak over racisme, noemde ze regelmatig haar Palestijnse man en hun vier ‘gemengde’ kinderen, en vertelde over haar eigen ervaringen met racisme. Ze zei naar de maatschappij te kijken door de ogen van haar kinderen en haar man.⁶

De aanvallen op Kaag begonnen in 2017, toen ze Minister voor Buitenlandse Handel en Ontwikkelingssamenwerking werd. Haar politieke loyaliteit werd in twijfel getrokken omdat haar man Palestijns is, met name door extreemrechtse partijen en op sociale media. Het is echter opvallend hoe vaak op mainstream media haar Palestijnse man noemden, ook wanneer dit niet relevant was voor haar politiek. Zo werd er bijvoorbeeld gevraagd naar de verdeling van taken met haar man wat betreft de opvoeding van de kinderen, en het feit dat de kinderen haar achternaam en niet die van haar man gebruiken bij sollicitaties.⁷

Tijdens het slotdebat, de avond voorafgaand aan de verkiezingsdag, noemde de  extreemrechtse politiek leider Geert Wilders haar een ‘verrader’ omdat ze een hoofddoek had gedragen tijdens een bezoek aan Iran als Minister voor Buitenlandse Handel en Ontwikkelingssamenwerking.⁸

Op verschillende momenten verklaarde Kaag de kritiek die ze kreeg op sociale media uit het feit dat ze deel uitmaakt van een gemengd gezin. Op de vraag wat ze verkeerd had gedaan, zei ze: ik trouwde met Anis (haar man).⁹

Kortom, terwijl sommigen haar loyaliteit aan de natie in twijfel trokken vanwege haar gemengde gezin, presenteerde Kaag zichzelf als iemand met een breder perspectief op ‘ras’ en diversiteit, voortkomend uit haar positie als een witte vrouw met een gemengd gezin.¹⁰ Gezien de electorale winst voor haar partij, sprak dat althans een deel van de kiezers aan.

In de Nederlandse context is het uitzonderlijk dat een politicus, of welke publieke figuur dan ook, zich uitspreekt over zijn of haar gemengde gezin en, vanuit dat standpunt, over racisme en discriminatie in de Nederlandse samenleving.¹¹ Toch is ze niet de enige politicus die de eigen gemengde relatie naar voren bracht als onderdeel van het politieke profiel. Een van hen is Niels Van den Berge (GroenLinks) die zei: “Sinds ik getrouwd ben met een fantastische vrouw van kleur, komen discriminatie en uitsluiting dichtbij. Ik zie wat het met haar en andere kleurrijke Nederlanders doet.”¹² Een andere is Pieter Omtzigt (CDA) wiens echtgenote Syrisch-orthodox uit Turkije is en politicus is in dezelfde partij. Kaag was echter de enige die hierop zo publiekelijk en frequent werd aangevallen vanwege haar gemengde gezin.

Gender en het overschrijden van groepsgrenzen  

Hoewel ook witte mannen groepsgrenzen overschrijden wanneer zij een interraciale relatie aangaan, wordt dit gelegitimeerd door wit mannelijke privilege. Vanuit dit perspectief is het niet vreemd dat Kaag, als witte vrouw, de politicus is die de meeste haatreacties van het Nederlandse publiek krijgt.

Dit is omdat vrouwen de grenzen van de natie ‘belichamen’ en de last van representatie dragen als symbolische dragers van de collectieve identiteit en eer.¹³ Bewaking van de grenzen van witheid vereist dus de surveillance van het gedrag van witte vrouwen.¹⁴

Daarom worden witte vrouwen die geracialiseerde groepsgrenzen overschrijden als een grotere bedreiging gezien voor de witte identiteit. De consequenties daarvan ervaren vrouwen vooral op terreinen die het meest in het oog springen, zoals seksueel gedrag en partnerkeuze.¹⁵ De kosten van het overschrijden van geracialiseerde groepsgrenzen zijn dan ook hoger voor witte vrouwen dan voor witte mannen. De vijandige reacties waarmee Kaag werd geconfronteerd zijn daarmee te zien als een form van sociale bestraffing voor haar ‘afwijkende’ partnerkeuze.

In ons Euromix onderzoeksproject hebben we vastgesteld dat wetgevers, politici, bureaucratische nationale en lokale autoriteiten en politie in verschillende tijdsperioden en in verschillende nationale contexten geobsedeerd waren met relaties van witte vrouwen en geracialiseerde mannen. Zelfs als hun aantallen klein waren, konden zulke relaties angst, woede, vijandigheid en geweld uitlokken. Vertogen en nieuwsmedia richtten zich vooral op zulke relaties en ambtenaren trachtten ze te ontmoedigen door regulering, variërend van verboden interraciale huwelijken, relaties en seks, tot huwelijksvoorlichting waarmee witte vrouwen warden gewaarschuwd voor de gevaren van het huwelijk met ‘andere’ geracialiseerde mannen.

Ook in Nederland lag de focus van dagbladen en Populaire cultuur vooral op relaties van Nederlandse witte vrouwen en geracialiseerde mannen.¹⁶ Zelfs een enkel huwelijk kon omvangrijke publieke en media-aandacht uitlokken, waarbij elke stap van het paar onder een vergrootglas werd gelegd.¹⁷Aan de andere kant vonden we een gebrek aan aandacht voor zwarte vrouwen in gemengde relaties.¹⁸ Concluderend, de aanzienlijke media-aandacht die Kaag kreeg is niet alleen te verklaren vanuit seksisme gericht op vrouwelijke politici, maar ook uit de obsessie met gemengde relaties van Nederlandse witte vrouwen, waarmee de gendered en geracialiseerde grenzen van de Nederlandse natie worden getrokken.

Trouwen met een moslim   

Een ander reden voor de vijandige reacties op Kaag is dat haar man een Palestijn is van islamitische achtergrond.  Hoewel hij zichzelf identificeert als atheïst, wordt hij sociaal geclassificeerd als moslim, vanwege de stereotype en oriëntalistische samensmelting van Arabische landen en bevolking met islam.

De obsessie met Nederlandse vrouwen die een moslimman trouwen is al evenmin nieuw en terug te voeren op de koloniale periode van voormalig Nederlands-Indië. Het was in het bijzonder sterk aanwezig in de jaren zestig en zeventig van de vorige eeuw, toen arbeidsmigranten uit Turkije en Marokko werden geworven om in de Nederlandse industrieën te werken en sommige van hen met Nederlandse vrouwen trouwden. Hoewel het aantal huwelijken klein was, ontwikkelde de Nederlandse overheid huwelijksvoorlichting om Nederlandse ‘meisjes’, zoals ze vaak werden genoemd, te waarschuwen tegen de gevaren van een huwelijk met een moslim.¹⁹

In het huidige Nederlandse debat dat beïnvloed wordt door Islamophobia zijn het vooral vrouwen die de gevolgen ondervinden van de Nederlandse obsessie met islam.²⁰ Islam wordt gepresenteerd als achtergebleven, statisch en traditioneel, terwijl de ‘Westerse cultuur’ wordt geconstrueerd als modern, dynamisch en progressief.²¹ Omdat Nederlandse vrouwen die met een moslim trouwen dit vrijwillig deden, keren de liberale en geëmancipeerde neigingen die Nederlandse vrouwen worden toegeschreven zich tegen hen: hun keuze voor een man die moslim is, toont aan dat ze koppig zijn en naïef: tegen beter weten belanden ze in een dergelijk huwelijk, dat ongetwijfeld op een ramp zal uitlopen. Ze verliezen daarom de kwaliteiten die worden verbonden aan de ‘wij’ en krijgen de karakteristieken van de ‘zij’ toegeschreven, resulterend in een verlies van sociale status.²²

Hoewel Kaag een vrouw is in een geprivilegieerde positie van politieke macht, worden haar eveneens de karakteristieken van de ‘ander’ toegeschreven. Als vrouw getrouwd met een Palestijn wordt ze verbonden met terrorisme (‘terroristenliefje’) en islam.  De haar toegeschreven identiteit wordt bepaald door het stereotype, geracialiseerde identiteit van haar echtgenoot en aan haar loyaliteit wordt getwijfeld. Haar sociale straf is dat ze niet langer als ‘echt’ Nederlands wordt gezien en niet langer als een van ‘ons’.

Conclusie

Kaag kreeg te maken met negatieve reacties, niet alleen omdat ze een vrouwelijke politieke leider is, maar ook als sociale bestraffing als witte Nederlandse vrouw met een gemengd huwelijk, omdat ze met de ‘verkeerde’ man trouwde. Het is onderdeel van gendered en geracialiseerd ‘grensonderhoud’, dat dergelijke vrouwen uitsluit van de reproductie van de natie. Het laat zien dat gemengde relaties tot op de dag van vandaag geproblematiseerd worden. De sociale straffen, met inbegrip van online-intimidatie, blijven aanzienlijk.

Of Kaag’s positionering als een witte vrouw met een gemengd gezin ook leidt tot een daadwerkelijk andere politiek, is een andere kwestie, zoals sommige critici hebben gesteld. ²³ Dat is bovenal een politieke keuze.

1.  Misogynie als politiek wapen (2021, 3 maart), De Groene Amsterdammer; Klaver staat nog steeds achter kandidaat Bouchallikht (2021, 17 november), NOS.
4. Misogynie als politiek wapen (2021, 3 maart), De Groene Amsterdammer. ² Volgens haar was dit omdat ze alles vertegenwoordigt wat de ultieme horror is voor een deel van het publiek: een machtige vrouw, een kosmopoliet, getrouwd met niet zomaar een buitenlandse man, maar een Palestijnse moslim.  Ze werd geconfronteerd met fantasieën over haar seksleven, en complottheorieën over haar banden met Islam. Ze werd een ‘terroristenliefje’ en ‘Palestijnen-knuffelaar’ genoemd.

   Ze was vanzelfsprekend niet de enige vrouwelijke politicus die met de combinatie van seksisme en racisme te maken kreeg. In het bijzonder de zwarte vrouwelijke politicus Sylvana Simons (BIJ1) heeft al jaren te maken met ernstige vormen van intimidatie en bedreiging sinds ze in 2015 zich voor het eerst publiekelijk uitsprak tegen racisme op de nationale televisie. Kauthar Bouchallikht (GroenLinks) van Marokkaanse afkomst, moslim en draagster van een hoofddoek was eveneens het doelwit van racistische haatreacties.³Simons had politiebescherming nodig. 20 mensen werden veroordeeld vanwege bedreiging van Sylvana Simon. Zie ook Sylvana Simons (Bij1): ‘Bij ons is antiracisme geen bijzaak’ (2021, 8 maart), Het Parool; Sylvana Simons (BIJ1): ‘Ondanks alles ben ik vrijer dan ooit’ (2021, 18 maart), OneWorld.

5. Vrouwelijke ministers vertellen openlijk hoe hun het woord werd ontnomen (2021, 12 maart), NOS
6.  Minister Kaag over racisme: ‘Hé, donkere kinderen. Niet van jou zeker?’ (2020, 8 juni), RTL Nieuws; Minister Kaag bekijkt racisme vanuit de ogen van haar kinderen en haar man (2020, 7 juni), FunX.
7.   D66-minister Sigrid Kaag: Nederland moet een vrouwelijke premier krijgen (2019, 24 augustus) AD; Discriminatie op de arbeidsmarkt is een ernstig probleem zoals blijkt uit onderzoek van het Sociaal Cultureel Planbureau in 2020. Wijziging van de achternaam wordt soms gebruikt om dergelijke discriminatie te voorkomen. Zie Andriessen, I., Dijkhoff, J.H., Van der Torre, A., Van den Berg, E., Pulles, I., Iedema, J., & De Voogd-Hamelink, M. (2020). Ervaren discriminatie in Nederland II. Den Haag: SCP.
8. Geert Wilders noemt Sigrid Kaag een verrader om hoofddoek in Iran (2021, 17 maart), Metronieuws.
9. Tan, S. (2021). Sigrid Kaag: Van Beiroet tot Binnenhof [VPRO-documentaire].
10. Het potentieel grotere bewustzijn van witte vrouwen in gemengde relaties van racisme is opgemerkt door Frankenberg and Twine. Frankenberg, R. (1993). White women, race matters: The social construction of whiteness. University of Minnesota Press; Twine, F. W. (2011). A white side of black Britain. Duke University Press.
11. Zie het blog over gemengde gezinnen en  Black Lives Matter: De Hart, B. (2020, 16 oktober). Black Lives Matter and ‘mixed’ couples and families in the media. Euromix project.
12.  GroenLinks. Niels van den Berge. Laatst geraadpleegd op 24 maart 2021 van: https://www.groenlinks.nl/kandidatenlijst/Niels-van-den-Berge
13. Yuval-Davis, N. (1997). Gender & Nation. SAGE Publications Ltd.
14. Stoler, A. L. (2001). Tense and tender ties: The politics of comparison in North American history and (post) colonial studies. The Journal of American History, 88(3), 829-865.
15. Stillwell, A., & Lowery, B. S. (2020). Gendered Racial Boundary Maintenance: Social Penalties for White Women in Interracial Relationships. Journal of Personality and Social Psychology. Advance online publication. http://dx.doi.org/10.1037/pspi0000332
16. Kamminga, M. (2013). Grensoverschrijders: De beeldvorming van bi-culturele relaties in Nederlandse dagbladen; Altena, M. (2012). A True History Full of Romance. Mixed Marriages and Ethnic Identity in Dutch Art, News Media, and Popular Culture (1983-1995). Amsterdam: Amsterdam University Press.
17.  De Hart, B. (2019, 28 maart). Verstoring van de koloniale orde door een uitzonderlijk huwelijk? Euromix project.
18. Mustafa, N. (2021, 19 maart). Black Women and Interracialized Relationships. Euromix project.
19. De Hart, B. (2017). Protecting Dutch girls from the Harem: Premarital counseling for mixed marriages with Muslim men. Journal of Migration History, 3(1), 78-103. See also Hondius, D. (2000). ‘De “trouwlustige gastarbeider” en het Hollandse meisje. De bezorgde ontmoediging van Italiaans- en Spaans-Nederlandse huwelijken’, Migrantenstudies 16(4), 129–145.
20. Sayyid, S., & Vakil, A. (2010). Thinking through Islamophobia: Global Perspectives. Oxford: Oxford University Press; Vellenga, S. (2018). Anti-Semitism and Islamophobia in the Netherlands: concepts, developments, and backdrops. Journal of Contemporary religion, 33(2), 175-192.
21.  Prins, B., & Saharso, S. (2008). In the spotlight: A blessing and a curse for immigrant women in the Netherlands. Ethnicities 8(3), 365–384; Roggeband, C., & Verloo, M. (2007). Dutch women are liberated, migrant women are a problem: Evolution of policy frames on gender and migration in the Netherlands. Social Policy and Administration Issues 4(3), 271–288.
22. ‘Welke overmoed bracht de kosmopolitische Sigrid Kaag naar de polder? (2020, 7 juli), Trouw; De man van Sigrid Kaag is Palestijns,’ zegt D66 als je dit aankaart (2020, 2 december), Het Parool.
23.  ‘Welke overmoed bracht de kosmopolitische Sigrid Kaag naar de polder? (2020, 7 juli), Trouw; De man van Sigrid Kaag is Palestijns,’ zegt D66 als je dit aankaart (2020, 2 december), Het Parool.